به مناسبت هفته گرامیداشت پدافند غیر عامل (۸ الی ۱۴ آبان ماه) دفاع از شهر ها با الگوی پدافند غیر عامل

به گزارش پایداری ملی، انسان‌ها از آغاز آفرینش تاکنون همواره با انواع بلایا دست به گریبان بودهاند واز این بابت آسیبهای جانی و مالی فراوانی به آنها وارد شده است که برخی از این بلایا (تهدیدات) طبیعی و برخی دیگر غیرطبیعی (انسانساخت) بوده است. همین امر منجر شده که برای جلوگیری و کاهش خسارات و تقلیل آسیبپذیری در برابر تهدیدات طبیعی حوزهای به نام مدیریت بحران و یا دفاع غیرنظامی ظهور نماید. به طور کلی بحرانها به دو دسته تقسیم میشوند: ۱٫ بحرانهای طبیعی: مانند سیل، زلزله، دریالرزه، طوفان‌های سهمگین و … ۲٫ بحرانهای غیرطبیعی: یا بحرانهای انسانساخت مانند جنگ، بحرانهای ناشی از فنآوری، بحرانهای سیاسی، انفجار، صنایع شیمیایی، آلودگی هوا، آتشسوزیها و …

 انسان در طول ۵ هزار سال تاریخ تمدن خود نزدیک به ۱۴ هزار جنگ را به خود دیده و در این جنگها بیش از ۱۴ میلیارد نفر جان خود را از دست دادهاند. از جنگ بر سر تصاحب منابع آب و غذا در دوران انسان اولیه گرفته تا جنگهای پیشرفته سیاسی و اقتصادی و حتی سایبری امروزی همگی در زمره بحرانهای غیرطبیعی میباشند. در حوزه حوادث غیرطبیعی مثل جنگها ضرورت دفاع برای هر کشوری بسیار جدی و مهم است. دفاع شامل دو بخش عمده دفاع عامل و غیرعامل میشود. در دفاع عامل تمام طرحریزیها و اقدامات دفاعی مستلزم به کارگیری سلاح و تجهیزات جنگی بوده و در دفاع غیرعامل برنامهها و اقدامات موجب کاهش آسیبپذیریها و افزایش پایداری و خدمات و هوشیاری مردم در مقابل تهدیدات است. بنابراین جهت نیل به اهداف پدافند غیرعامل در کشور، با توجه به موقعیت خاص جغرافیایی و ژئوپلتیکی ایران، آمادگی و آگاهی مردم در زندگی بسیار حائز اهمیت است.

در کمتر از یک قرن پیش زمانی که جنگ بین دو کشور در میگرفت، ماهها و شاید سالها طول می‌کشید تا یکی از ارتشهای درگیر بتواند شهری را مستقیما مورد حمله قرار داده یا تسخیر نماید. ولی امروزه در همان سالهای اولیه جنگ شهرها آماج حملات قرار می‌گیرند و غیرنظامیان خود را درگیر یک جنگ تمام عیار میبینند، به گونهای که در استراتژیهای جنگی موفق اخیر (مانند استراتژی مراکز ثقل واردن) کانونهای جمعیتی و مراکز حیاتی، حساس و مهم  در شهرها به اهداف مطلوب و سهلالوصول تبدیل شدهاند. برای مثال: در طول جنگ تحمیلی کشور عزیزمان ایران با رژیم بعث عراق، در اثر حملات توپخانهای، هوایی و موشکی، شش شهر سومار، مهران، نفتشهر، قصرشیرین و هویزه به طور کامل تخریب شدند. نزدیک به ۲۰ شهر دیگر نیز بین ۱۵ تا ۸۵ درصد آسیب دیده و در مجموع ۶۱ شهر کشور مورد تهاجم نظامی قرار گرفتند. بنا به گزارش رسمی سازمان ملل در طی جنگ تحمیلی در اثر بمبارانهای کور دشمن ۱۳۰ هزار خانه به کلی تخریب و به ۱۹ هزار خانه خسارات عمده وارد گردید. لذا  با توجه به وجود زمینه تهدیدات بالقوه و خطراتی که امنیت ملی، استقلال و تمامیت ارضی کشور را نشانه گرفته ضرورت عقلی دفاع همه جانبه کاملا مشهود است زیرا شهرها به عنوان مراکز ثقل فعالیتهای اجتماعی، اداری_مدیریتی، اقتصادی_مالی، تولیدی و … در اولویتهای اول مراکز ثقل کشور میباشند.

مفهوم شهر از دیدگاههای مختلف قابل تعریف است. از دیدگاه اقتصادی، شهر زیستگاه ساکنانی است که در درجه اول از راه بازرگانی و نه کشاورزی زندگی میکنند. تنوع اقتصادی از دیگر ویژگیهای شهر است و بر دو پایه استوار است اول بر پایه وجود املاکی که به صورت سرمایهداری اداره میشوند و دوم بر پایه وجود بازار به مثابه مکان مبادله ثروت. از دیدگاه آماری، بایستی فرقی عددی بین روستا و شهر باشد. در کشورهای مختلف اعداد متفاوتی برای تعریف شهر ارائه شده است. این اختلاف عددی جمعیت نشان میدهد که مفهوم شهر بر حسب نوع کشور، وضع جغرافیایی منطقه، سطح معیشت و درجه اقتصاد فرق میکند. بر این اساس شهر مکانی است دارای جمعیت بیشتر و با تراکم نسبی بالا و وسعت زیاد که در آن مشاغل غیرکشاورزی غالب بوده و از نظر اجتماعی نامتجانس باشند و در آن محیط مصنوع و چشمانداز انسانی حکمفرما بوده و محل تمرکز فعالیتهای اداری، سیاسی و خدماتی باشد.

دفاع غیرعامل شهری نیز در واقع مجموعه تمهیدات، اقدامات و طرحهایی است که با استفاده از ابزار، شرایط و حتیالمقدور بدون نیاز به نیروی انسانی در شهر به صورت خوداتکا صورت گیرد. چنین اقداماتی از یک سو توان دفاعی مجموعه را در زمان بحران افزایش داده و از سوی دیگر پیامدهای بحران را کاهش و امکان بازسازی مناطق آسیب دیده شهری را با کمترین هزینه فراهم میسازد. از طرفی برای حفاظت بعضی  از تاسیسات، استحکامات و خدمات که دارای اهمیت ویژهای میباشند، باید به اصل مهم پراکندگی نیز پرداخته شود، اقدامات پراکندگی یک نوع صفآرایی عمومی تاسیسات و تجهیزات در سطح گستردهای از یک منطقه بوده و باید به عنوان یک روش اساسی برای حفظ بقا و کاهش آسیبپذیری و بالا بردن آستانه مقاومت در برابر حملات دشمن مورد توجه قرار گیرد.

  در استراتژیهای جنگی موفق اخیر (مانند نظریه حلقههای استراتژیک جان واردن)کانونهای جمعیتی، مراکز حیاتی، حساس، مهم و شهرها به اهداف جنگی تبدیل شدهاند و بیشترین تلفات انسانی در جنگ-های دو قرن اخیر به جای نیروهای نظامی درگیر در جبهههای اصلی نبرد در بین عموم مردم ساکن در مراکز شهری با بار جمعیتی بالا ثبت شده است. حال باید دانست که اساسا هدف دشمن از حمله به شهرها و کشاندن شهرها به صحنه جنگ چیست؟ دشمن از حمله به شهرها به دنبال اهداف زیر است:

• ایجاد فشار بر دولت مردان و مسولان

• برهم زدن نظم اجتماعی

• ایجاد از هم گسیختگی در مردم و مجبور نمودن آنها به مهاجرت از شهرها

• ایجاد نارضایتی در مردم و جامعه

• نگران ساختن رزمندگان و نیروهای عملیاتی (مهندسان _ پزشکان و…) نسبت به اوضاع پشت جبهه

• از بین بردن آستانه مقاومت عقبههای شهر و پشتیبانی از جبهه

• براندازی نظام حاکم

گذشته از اینکه شهرها از نظر فیزیکی هدفهای ثابت و بزرگی هستند که حتی از فاصلهی دور هم به آسانی میتوان مورد هدف قرار داد. بدین ترتیب شهرها اکثرا هدف اصلی درگیریهای نظامی بوده که پیوسته باید فشارهای ناشی از جنگها را تحمل نمایند. علاوه بر دلایل یاد شده باید نقش عوامل روانی و تخریب روحیه را نیز در حمله به شهرها در نظر گرفت. شکل زندگی در شهرها و همجواری بسیاری از ساخت و سازهای آن با یکدیگر، از شهر هدفی بسیار کارساز برای تضعیف روحیه به وجود می آورد.

معماری و شهرسازی به عنوان یک واسطه، قدرت دفاعی شهر را بالا میبرد و در اغنای نیاز به امنیت، در سلسه مراتب پلهای نیازهای بشری_تعریف شده توسط مازلو_  اثر مثبت و موثر داشته و باعث بقای انسان میگردد. بر این اساس بحث ایمنی و امنیت بایستی در کلیه‌ی سطوح برنامهریزی شهری از موضوعات کلان شهرسازی تا معماری و حتی جزئیات مورد توجه قرار گیرد. تدابیر پدافند غیرعامل در معماری و شهرسازی میتواند علاوه بر کاهش خسارات و تهدیدهای انسانساز، در کاهش خطرپذیری در برابر انواع خطرات طبیعی نیز مفید واقع شود. .همانگونه که قبلا نیز مطرح گردید شهر و طراحی شهری در بحث پدافند غیرعامل جایگاه ویژهای دارد. شهرها به علت قرار داشتن بسیاری از کاربریهای حیاتی، حساس و مهم نظامی و غیرنظامی و همچنین وجود تاسیسات و سازوکارهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و آموزشی از اهمیت بسیاری برخوردار بوده و در صورت بروز جنگ میتوانند زمینه بروز صدمات جانی و مالی زیادی باشند.